Alergeny i nietolerancje pokarmowe

Poznaj różnice między alergią, nietolerancją i nadwrażliwością pokarmową oraz dowiedz się, jak rozpoznać problemy z trawieniem.

Czym różnią się alergie i nietolerancje pokarmowe?

Przed zagłębieniem się w szczegóły warto zrozumieć fundamentalne różnice:

Alergia pokarmowa to nieprawidłowa reakcja układu immunologicznego na białka zawarte w pokarmie. Układ odpornościowy błędnie identyfikuje nieszkodliwe białka jako zagrożenie i produkuje przeciwciała (najczęściej IgE), co prowadzi do uwolnienia histaminy i innych mediatorów zapalnych. Reakcje mogą być natychmiastowe i potencjalnie zagrażające życiu.

Nietolerancja pokarmowa to reakcja niewywołana przez układ immunologiczny, ale związana z trudnościami w trawieniu pewnych składników pokarmowych ze względu na brak odpowiednich enzymów lub mechanizmów transportujących. Objawy rozwijają się powoli, zazwyczaj są mniej groźne, ale mogą znacząco wpływać na jakość życia.

Nadwrażliwość pokarmowa to termin obejmujący wszystkie niepożądane reakcje na pokarm, które nie są uwarunkowane mechanizmami immunologicznymi typowymi dla alergii, a nie wynikają z niedoboru enzymów jak przy nietolerancji.

Najczęstsze alergeny – objawy, diagnostyka, eliminacja

Według badań naukowych, osiem produktów odpowiada za około 90% wszystkich reakcji alergicznych:

1. Mleko krowie

Objawy: Wysypka, świąd, obrzęk warg i gardła, problemy żołądkowo-jelitowe, trudności w oddychaniu. Diagnostyka: Testy skórne, oznaczenie swoistych IgE, próby eliminacyjno-prowokacyjne. Eliminacja: Wykluczenie mleka i produktów mlecznych, uważne czytanie etykiet (kazeina, serwatka, laktoza), suplementacja wapnia i witaminy D.

2. Jaja kurze

Objawy: Reakcje skórne, obrzęk śluzówek, nudności, wymioty, biegunka, anafilaksja. Diagnostyka: Testy skórne, oznaczenie swoistych IgE przeciwko białku i żółtku. Eliminacja: Unikanie całych jaj oraz produktów zawierających jaja (majonez, ciasta, niektóre pieczywa), stosowanie zamienników w gotowaniu.

3. Orzechy drzewne i orzeszki ziemne

Objawy: Często ciężkie reakcje anafilaktyczne, obrzęk krtani i trudności w oddychaniu, wysypka. Diagnostyka: Testy skórne, oznaczenie swoistych IgE, komponentowa diagnostyka alergii. Eliminacja: Rygorystyczne unikanie, noszenie adrenaliny w przypadku ciężkich alergii.

4. Pszenica

Objawy: Wysypka, obrzęk, problemy żołądkowo-jelitowe, rzadziej anafilaksja. Diagnostyka: Testy skórne, oznaczenie swoistych IgE, diagnostyka w kierunku celiakii. Eliminacja: Dieta bezglutenowa lub bezpszeniczna, w zależności od diagnozy.

5. Soja

Objawy: Wysypka, świąd, problemy żołądkowo-jelitowe, rzadziej reakcje anafilaktyczne. Diagnostyka: Testy skórne, oznaczenie swoistych IgE. Eliminacja: Unikanie produktów sojowych i pochodnych, czytanie etykiet.

6. Ryby i owoce morza

Objawy: Często ciężkie reakcje anafilaktyczne, obrzęk krtani, wysypka, problemy żołądkowo-jelitowe. Diagnostyka: Testy skórne, oznaczenie swoistych IgE. Eliminacja: Całkowite unikanie, uwaga na zanieczyszczenie krzyżowe.

Badania naukowe wskazują, że u około 4-8% dzieci i 1-4% dorosłych występują alergie pokarmowe. Najskuteczniejszą formą leczenia pozostaje całkowita eliminacja alergenu z diety.

Nietolerancja glutenu – celiakia vs. nieceliakalna nadwrażliwość na gluten

Celiakia

Definicja: Celiakia jest autoimmunologiczną chorobą, w której spożycie glutenu prowadzi do uszkodzenia kosmków jelita cienkiego.

Mechanizm: W badaniach naukowych wykazano, że po spożyciu glutenu dochodzi do aktywacji limfocytów T, które atakują błonę śluzową jelita cienkiego, powodując zanik kosmków jelitowych odpowiedzialnych za wchłanianie substancji odżywczych.

Objawy:

Biegunka, bóle brzucha, wzdęcia
Utrata masy ciała, niedożywienie, niedobory witaminowe
Zmęczenie, anemia
Objawy pozajelitowe: zaburzenia neurologiczne, osteoporoza, niepłodność

Diagnostyka:

Badania serologiczne: przeciwciała anty-tTG IgA, przeciwciała przeciwendomyzjalne
Biopsja jelita cienkiego potwierdzająca zanik kosmków
Badania genetyczne (obecność HLA-DQ2 lub HLA-DQ8)

Leczenie: Ścisła dożywotnia dieta bezglutenowa

Nieceliakalna nadwrażliwość na gluten (NCGS)

Definicja: Stan, w którym występują objawy podobne do celiakii po spożyciu glutenu, ale bez mechanizmów autoimmunologicznych i uszkodzenia jelita.

Mechanizm: Nie w pełni poznany. Badania sugerują rolę wrodzonej odpowiedzi immunologicznej oraz potencjalny wpływ innych składników pszenicy, takich jak inhibitory amylazy/trypsyny (ATI) oraz fermentujące oligosacharydy, disacharydy, monosacharydy i poliole (FODMAP).

Objawy:

Objawy jelitowe: bóle brzucha, wzdęcia, zmiany rytmu wypróżnień
Objawy pozajelitowe: zmęczenie, bóle głowy, bóle stawów, zaburzenia nastroju

Diagnostyka:

Wykluczenie celiakii i alergii na pszenicę
Kontrolowana dieta eliminacyjna i próba prowokacyjna

Leczenie: Ograniczenie lub eliminacja glutenu z diety

Badania naukowe wskazują, że celiakia dotyka około 1% populacji ogólnej, podczas gdy NCGS może występować u 0,5-13% populacji.

Nietolerancja laktozy – rozpoznawanie i radzenie sobie z objawami

Definicja: Nietolerancja laktozy wynika z niedoboru lub braku enzymu laktazy, który rozkłada laktozę (cukier mleczny) na glukozę i galaktozę.

Mechanizm: Niestrawiona laktoza przechodzi do jelita grubego, gdzie jest fermentowana przez bakterie jelitowe, prowadząc do produkcji gazów i innych metabolitów wywołujących objawy.

Rodzaje nietolerancji laktozy:

Pierwotna: Genetycznie uwarunkowany spadek aktywności laktazy po okresie niemowlęctwa (dotyczy około 70% światowej populacji dorosłych).
Wtórna: Przejściowa nietolerancja wynikająca z uszkodzenia jelita cienkiego (np. po infekcji, w chorobie Crohna).
Wrodzona: Bardzo rzadka, całkowity brak laktazy od urodzenia.

Objawy:

Wzdęcia i gazy
Bóle brzucha
Biegunka
Nudności
Burczenie w brzuchu

Diagnostyka:

Test wodorowy oddechowy (gold standard)
Test tolerancji laktozy (pomiar glukozy we krwi)
Badanie genetyczne (polimorfizm genu LCT)
Dziennik objawów i diety eliminacyjnej

Radzenie sobie z objawami:

Ograniczenie, nie eliminacja: Większość osób z nietolerancją laktozy może tolerować małe ilości (5-10g laktozy dziennie).
Enzymy laktazy: Suplementy dostępne bez recepty, przyjmowane przed spożyciem produktów mlecznych.
Produkty fermentowane: Jogurt, kefir, twardy ser – zawierają mniej laktozy i bakterie, które mogą wspomóc jej trawienie.
Produkty bezlaktozowe: Coraz szersza gama dostępnych produktów mlecznych z dodatkiem enzymu laktazy.
Alternatywne źródła wapnia: Wzbogacone napoje roślinne, zielone warzywa liściaste, nasiona sezamu, migdały.

Badania naukowe wskazują na duże zróżnicowanie geograficzne w występowaniu nietolerancji laktozy: od poniżej 10% w północnej Europie do ponad 90% w niektórych częściach Azji i Afryki.

FODMAP – dieta pomocna przy zespole jelita drażliwego

Definicja: FODMAP to akronim od Fermentujące Oligosacharydy, Disacharydy, Monosacharydy i Poliole – krótkołańcuchowe węglowodany, które słabo wchłaniają się w jelicie cienkim.

Mechanizm działania: FODMAP zwiększają obciążenie osmotyczne jelita (przyciągają wodę) oraz są szybko fermentowane przez bakterie jelitowe, co prowadzi do produkcji gazów i krótkołańcuchowych kwasów tłuszczowych.

Zastosowanie kliniczne: Dieta o niskiej zawartości FODMAP została opracowana przez badaczy z Monash University w Australii i jest rekomendowana jako skuteczna terapia żywieniowa w zespole jelita drażliwego (IBS). Liczne badania kliniczne wykazały, że ograniczenie FODMAP zmniejsza objawy u 50-80% pacjentów z IBS.

Grupy FODMAP:

Oligosacharydy: Fruktany (pszenica, cebula, czosnek) i galaktooligosacharydy (rośliny strączkowe)
Disacharydy: Laktoza (produkty mleczne)
Monosacharydy: Fruktoza w nadmiarze nad glukozą (miód, niektóre owoce)
Poliole: Sorbitol, mannitol, ksylitol (śliwki, gruszki, grzyby, słodziki)

Protokół diety low-FODMAP:

Faza eliminacji (2-6 tygodni): Ścisłe ograniczenie wszystkich FODMAP
Faza reintrodukcji (6-8 tygodni): Systematyczne wprowadzanie poszczególnych grup FODMAP w celu identyfikacji indywidualnych progów tolerancji
Faza personalizacji: Długoterminowa modyfikacja diety uwzględniająca indywidualną tolerancję

Badania naukowe: Metaanalizy badań klinicznych potwierdzają skuteczność diety low-FODMAP w łagodzeniu objawów IBS, szczególnie wzdęć, bólów brzucha i zaburzeń wypróżniania. Rekomendacje włączone do wytycznych towarzystw gastroenterologicznych.

Ograniczenia: Dieta low-FODMAP jest złożona i powinna być stosowana pod nadzorem dietetyka. Długotrwałe ograniczenie FODMAP może negatywnie wpływać na mikrobiotę jelitową.

Histamina – produkty bogate w histaminę i objawy nietolerancji

Definicja: Nietolerancja histaminy (histaminoza) wynika z zaburzeń równowagi między wchłanianiem histaminy z pokarmów a zdolnością organizmu do jej rozkładu za pomocą enzymu oksydazy diaminowej (DAO).

Mechanizm: Niedobór enzymu DAO lub nadmierna aktywność enzymu N-metylotransferazy histaminowej (HNMT) prowadzą do akumulacji histaminy i wystąpienia objawów podobnych do reakcji alergicznej, mimo braku produkcji przeciwciał IgE.

Objawy nietolerancji histaminy:

Skórne: Zaczerwienienie, świąd, pokrzywka, obrzęk
Żołądkowo-jelitowe: Nudności, bóle brzucha, wzdęcia, biegunka
Oddechowe: Katar, zatykanie nosa, duszność
Sercowo-naczyniowe: Tachykardia, spadki ciśnienia, arytmie
Neurologiczne: Bóle głowy, migreny, zawroty głowy, zmęczenie
Inne: Zaburzenia miesiączkowania, niepokój

Produkty bogate w histaminę:

Fermentowane napoje: Wino (szczególnie czerwone), piwo, szampan
Fermentowane produkty spożywcze: Sery dojrzewające, kiszona kapusta, kimchi
Fermentowane białka: Salami, szynka parmeńska, kiełbasy dojrzewające
Ryby: Szczególnie niewłaściwie przechowywane, wędzone, marynowane
Warzywa: Pomidory, szpinak, bakłażan
Owoce: Truskawki, cytrusy, ananas, awokado
Inne: Czekolada, orzechy, przyprawy (cynamon, goździki, anyż)

Produkty uwalniające histaminę (powodujące wydzielanie histaminy z komórek tucznych):

Owoce cytrusowe
Truskawki, ananasy
Orzechy
Niektóre przyprawy
Barwniki i konserwanty

Produkty blokujące DAO:

Alkohol
Niektóre leki (przeciwbólowe, przeciwarytmiczne, antybiotyki)

Diagnostyka:

Dziennik objawów i spożywanych pokarmów
Pomiar aktywności DAO we krwi
Pomiar metabolitów histaminy w moczu
Dieta eliminacyjna i prowokacyjna

Leczenie:

Dieta o niskiej zawartości histaminy
Suplementacja DAO
Antyhistaminiki w razie potrzeby
Leczenie współistniejących chorób jelit zwiększających przepuszczalność bariery jelitowej

Badania naukowe sugerują, że nietolerancja histaminy może dotyczyć 1-3% populacji ogólnej, choć dokładna diagnostyka jest trudna i często opiera się na odpowiedzi na dietę eliminacyjną.

Diagnostyka – testy, dziennik żywieniowy, diety eliminacyjne

Prawidłowa diagnostyka alergii i nietolerancji pokarmowych wymaga systematycznego podejścia opartego na dowodach naukowych.

1. Diagnostyka alergii pokarmowej

Badania oparte na IgE:

Testy skórne punktowe (SPT): Szybka metoda o wysokiej czułości (>90%), ale umiarkowanej swoistości (50-85%)
Oznaczenie swoistych IgE w surowicy: Metoda o podobnej czułości do SPT, ale bardziej kosztowna, przydatna gdy testy skórne niemożliwe
Diagnostyka komponentowa alergenów (CRD): Zaawansowana metoda pozwalająca na identyfikację uczulenia na konkretne białka alergenu, pomaga przewidzieć ryzyko ciężkich reakcji

Testy prowokacyjne:

Doustna próba prowokacyjna (OFC): „Złoty standard” w diagnostyce alergii, pozwala potwierdzić kliniczną reakcję na alergen
Podwójnie ślepa próba prowokacyjna kontrolowana placebo (DBPCFC): Najdokładniejsza metoda eliminująca efekt placebo, stosowana w badaniach naukowych

Niepolecane testy (bez potwierdzenia naukowego):

Testy IgG/IgG4 przeciwko pokarmom
Test cytotoksyczny
Elektrodermalny test Vegi
Kinezjologia stosowana
Analiza włosów
Irydologia

2. Diagnostyka nietolerancji pokarmowych

Nietolerancja laktozy:

Wodorowy test oddechowy: Czułość 89-100%, swoistość 69-100%
Test tolerancji laktozy: Pomiar glukozy we krwi
Badania genetyczne: Polimorfizm genu promotora laktazy

Nietolerancja glutenu / celiakia:

Badania serologiczne: przeciwciała anty-tTG IgA, przeciwciała przeciwendomyzjalne
Biopsja jelita cienkiego: Potwierdzenie zmian histopatologicznych
Badania genetyczne: HLA-DQ2/HLA-DQ8

Nietolerancja histaminy:

Pomiar aktywności DAO we krwi
Oznaczenie metabolitów histaminy w moczu

3. Dziennik żywieniowy

Protokół prowadzenia:

Szczegółowe zapisywanie wszystkich spożywanych pokarmów i napojów
Notowanie czasu wystąpienia objawów i ich nasilenia (skala 0-10)
Uwzględnienie innych czynników (stres, leki, aktywność fizyczna)
Prowadzenie przez minimum 2-4 tygodnie

Korzyści:

Identyfikacja wzorców i potencjalnych czynników wywołujących
Podstawa do planowania diety eliminacyjnej
Dokument pomocniczy dla lekarza/dietetyka

4. Diety eliminacyjne

Zasady naukowe:

Eliminacja: Ścisłe wykluczenie podejrzanych pokarmów przez 2-6 tygodni
Ocena odpowiedzi: Systematyczna ocena objawów
Reintrodukcja: Stopniowe wprowadzanie pojedynczych pokarmów co 3-7 dni
Prowokacja: Ocena reakcji na wprowadzany pokarm

Rodzaje diet eliminacyjnych:

Ukierunkowana: Eliminacja pojedynczego pokarmu/grupy (np. gluten, laktoza)
Oligoantygenowa: Eliminacja wielu potencjalnych alergenów/nietolerancji
Elementarna: Oparta na pojedynczych aminokwasach, stosowana w ciężkich przypadkach

Ograniczenia:

Ryzyko niedożywienia i niedoborów
Utrudniona ocena w przypadku objawów opóźnionych
Wpływ efektu placebo/nocebo

Wnioski

Prawidłowa diagnostyka alergii i nietolerancji pokarmowych wymaga współpracy pacjenta, lekarza i dietetyka. Należy opierać się na metodach o udowodnionej naukowo skuteczności i unikać niesprawdzonych, komercyjnych testów.

Badania pokazują, że diety eliminacyjne wprowadzane na podstawie nierzetelnych testów mogą prowadzić do niedoborów pokarmowych, zaburzeń odżywiania i niepotrzebnych ograniczeń dietetycznych. Zawsze należy konsultować diagnozę i plan leczenia z wykwalifikowanymi specjalistami ochrony zdrowia.